Mastitis u krów: przyczyny, objawy, leczenie i zapobieganie

Mastitis to zapalenie gruczołu mlekowego, zwykle pochodzenia bakteryjnego, chociaż na rozwój zapalenia mogą również wpływać czynniki fizyczne (urazy mechaniczne, warunki środowiskowe). Bakterie dostają się do wymienia przez kanał strzykowy, uwalniając toksyny, które uszkadzają tkanki produkujące mleko i powodują stan zapalny, który zmniejsza produkcję i jakość mleka. Mastitis u bydła można wykrywać na wszystkich etapach laktacji, w tym w okresie odsadzenia, ale najczęściej występuje u bydła ze świeżym mlekiem i w późnej laktacji. Chociaż zapobieganiu tej chorobie poświęca się wiele uwagi, nadal pozostaje ona główną przyczyną strat ekonomicznych w gospodarstwach rolnych.

Najczęściej mastitis u krów występuje z powodu złych warunków środowiskowych, problemów zdrowotnych samego zwierzęcia lub nieprawidłowości w zarządzaniu stadem. Należy zwrócić uwagę na higienę sprzętu udojowego i pomieszczeń dla zwierząt, kompletność dawek pokarmowych, choroby ginekologiczne, urazy i inne czynniki. Dlatego skuteczna strategia zapobiegania i kontroli mastitis powinna obejmować nie tylko leczenie choroby, ale także zarządzanie całym gospodarstwem.

Zapalenie gruczołu sutkowego  może być kliniczne (zauważalne) i subkliniczne (ukryte).

Mastitis kliniczne

Pierwszymi objawami klinicznej postaci choroby są pogrubienie i wydłużenie strzyków dotkniętej części wymienia lub kilku jego części. Wokół dotkniętej chorobą części wymienia latają muchy, powodując podrażnienia, które często prowadzą do kopania wymienia przez krowę. Kliniczne zapalenie wymienia można podejrzewać na podstawie zmiany temperatury wymienia. Zmieniona chorobowo część wymienia staje się opuchnięta, czerwona i bolesna. Z tych powodów krowa mniej się porusza, zmienia się jej chód. Można odnieść wrażenie, że stara się chodzić ostrożniej, aby zminimalizować podrażnienie wymion. W rezultacie może dojść do zwichnięcia stawów stopy i zwierzę zaczyna kuleć. Chore krowy wyglądają na zmęczone, tracą na wadze, mają wysoką temperaturę ciała, a nawet mogą ronić.

W przypadku klinicznego mastitis, po odciągnięciu pierwszych porcji mleka do pojemnika (zwykle stosuje się pojemniki specjalnego przeznaczenia), widoczny jest śluz, skrzepy, złogi, w mleku mogą być widoczne ślady krwi. Zmienia się również kolor mleka. Podczas badania próbek mleka metodami laboratoryjnymi wykrywa się duże ilości komórek somatycznych, zmiany stężeń głównych składników mleka, zmiany przewodności elektrycznej mleka itp.

Jeśli zmiany w mleku są widoczne tylko w mleku, kliniczne zapalenie sutka u krów określa się jako łagodne. Jeśli występują również inne objawy, kliniczne zapalenie sutka można określić jako umiarkowane lub ciężkie, w zależności od ich nasilenia.

Podkliniczne zapalenie sutka

Podkliniczne mastitis charakteryzuje się stanem zapalnym wymienia. Wizualnie mleko wydaje się mieć normalną konsystencję i kolor, nie ma innych objawów charakterystycznych dla chorego zwierzęcia, a stan zapalny jest określany jedynie na podstawie zmian w składzie mleka. Aby wcześnie wykrywać utajone mastitis, należy badać krowy mleczne co najmniej raz w miesiącu, 10-14 dni przed odsadzeniem i 8-10 dni po wycieleniu. W okresie odsadzenia należy monitorować stan wymion i ogólny stan zdrowia krów.

Głównymi wskaźnikami mleka w diagnostyce podklinicznego zapalenia wymienia są zwiększona liczba komórek somatycznych, zmiana przewodności elektrycznej mleka i zmniejszone stężenie laktozy. Monitorowanie zmian w składzie i ilości mleka może pomóc w skutecznej i szybkiej identyfikacji mastitis u krów. Zawartość głównych składników w mleku spada o 5-15 procent, zmienia się skład tłuszczu i białka. Nowoczesne linie udojowe coraz częściej wykorzystują różne systemy, „mini-laboratoria”, które pomagają identyfikować chore zwierzęta i odciążają ludzi pracujących w gospodarstwie. Może to być doskonała alternatywa dla testów wykonywanych w konwencjonalnych laboratoriach, ponieważ dane są uzyskiwane natychmiast, nie ma potrzeby martwienia się o pobieranie próbek lub logistykę, a ryzyko uzyskania fałszywych danych z powodu niewłaściwie pobranej próbki lub innych czynników wpływających jest zmniejszone. Jednak w wielu gospodarstwach nie wszystkie systemy tego typu są łatwe do zastosowania. Niektóre z systemów można zainstalować tylko na niektórych liniach udojowych, dlatego znaczna liczba gospodarstw nie może dostosować ich do istniejącego sprzętu, podczas gdy innym brakuje dokładności i niezawodności.

Mastitis może zwiększyć koszty ponoszone przez hodowców bydła mlecznego o 43%. Szacuje się, że straty powodowane obecnie przez mastitis mogą sięgać około 185 EUR na zwierzę rocznie i jest to druga najczęstsza przyczyna niewydolności krów.

Zaobserwowano, że gdy SCC jest obecny w mleku na poziomie 100 tys./ml, wydajność krów z jednej ćwiartki wymienia dziennie spada o 25-35%, podczas całej laktacji – o 10-15%. Średnio około 650 kg mleka od chorej krowy nie jest pozyskiwane w okresie laktacji. Chore zwierzęta produkują mniej mleka przez resztę swojego życia.

W gospodarstwach najczęściej dominuje subkliniczne zapalenie wymienia. Mówi się, że największe straty w gospodarstwach mlecznych, które mogą sięgać nawet 70 procent, są spowodowane właśnie subklinicznym zapaleniem gruczołu mlekowego. Dlatego bardzo ważne jest jak najwcześniejsze wykrywanie subklinicznego mastitis, zanim choroba przejdzie w postać kliniczną. Można to robić skutecznie tylko za pomocą nowoczesnych narzędzi diagnostycznych.

Wyznaczanie SCC

Jednym z najpopularniejszych testów do diagnozowania subklinicznego mastitis jest oznaczanie liczby komórek somatycznych (SCC) w mleku. SCC powyżej 200 tys./ml jest głównym wskaźnikiem świadczącym o tym, że krowa ma już mastitis. Test ten nie zawsze jest praktyczny i szybki, ponieważ wymaga dodatkowego sprzętu i odczynników. W większości przypadków dokładność wyników zależy od kompetencji osoby, która pobrała próbki i przeprowadziła test. Gdy próbki są wysyłane do laboratorium, wyniki badań uzyskuje się dopiero po pewnym czasie, a to wydłuża czas diagnozowania i leczenia choroby, więc wiąże się z większymi stratami. W przypadku korzystania z testów komercyjnych, test można przeprowadzić bezpośrednio w gospodarstwie. Takie testy są dość popularne, ale nie zawsze praktyczne, zwłaszcza na dużych farmach, ponieważ każde zwierzę musi być testowane indywidualnie. Wymaga to dodatkowych kosztów pracy, a dokładność wyników zależy od staranności i uwagi pracownika. Niektórzy producenci opracowali zautomatyzowane systemy do oznaczania komórek somatycznych w mleku, ale nie na wszystkich liniach mleczarskich istnieje możliwość ich zastosowania. Takie systemy są wygodnym rozwiązaniem, ponieważ pracownicy nie muszą już zajmować się pobieraniem próbek i oceną wyników, co pozwala zaoszczędzić dużo czasu, ale wymaga dodatkowej obsługi i odczynników do przeprowadzania testów.

Większość testów wykrywających SCC opiera się na metodologii „kalifornijskiego testu na mastitis”. Aktywne środki powierzchniowo czynne rozbijają jądra komórek w mleku, uwalniają DNA i zmieniają lepkość mleka. Często stosowany jest również wskaźnik, który zmienia kolor mieszaniny z powodu zmiany pH mleka. Do testów komercyjnych z każdej ćwiartki pobiera się kilka kropli mleka na specjalne płytki z odczynnikiem, po czym odczytuje się wynik testu na podstawie zmian w konsystencji i kolorze mleka i określa, czy krowa cierpi na mastitis.

Niezdiagnozowane lub nieleczone utajone zapalenie wymienia może przekształcić się w kliniczne zapalenie wymienia, które objawia się widocznymi zmianami chorobowymi w wymieniu i wydzielaniu mleka oraz ogólnym pogorszeniem stanu organizmu zwierzęcia. Leczenie musi zalecić lekarz weterynarii w oparciu o stwierdzony stopień zaawansowania choroby i czynnik ją wywołujący. W przypadku podklinicznego mastitis może wystarczyć dość proste leczenie, więc nie jest konieczne oddzielanie i utylizacja mleka takich krów. Mniej strat jest ponoszonych. W przypadku klinicznego zapalenia sutka zwykle stosuje się antybiotyki, leki przeciwzapalne, inne specjalne preparaty i ich kombinacje. Dlatego bardzo ważne jest, aby jak najwcześniej zdiagnozować chorobę, ponieważ pozwoli to ustalić charakter leczenia. Skuteczność leczenia w okresie odsadzenia jest kilkakrotnie wyższa niż w okresie laktacji. Skuteczne jest leczenie wszystkich ćwiartek wymienia specjalnie przygotowanymi, długotrwale działającymi lekami przeznaczonymi do leczenia krów w okresie zasuszania.

Leczenie antybiotykami musi być stosowane zgodnie z pewnymi zasadami:

• Przed podjęciem decyzji o leczeniu zwierzę musi zostać zbadane przez lekarza weterynarii.
• Przed przepisaniem leków do leczenia należy określić czynnik wywołujący chorobę, a następnie wybrać odpowiedni lek.
• Wybór antybiotyków powinien opierać się na testach wrażliwości na środki przeciwdrobnoustrojowe.
• Leczenia nie można przerwać zbyt wcześnie, przy pierwszych oznakach poprawy stanu zdrowia; nie można też nagle zmienić jednego leczenia na inne.

Z praktycznego punktu widzenia niemożliwe jest całkowite wyeliminowanie mastitis w stadzie, ale jego występowanie można ograniczyć do minimum. Krowy z przewlekłym mastitis są źródłem infekcji mastitis dla całego stada. Zaleca się ubój krów:

• Których nie można wyleczyć.
• Których wymiona są poważnie uszkodzone.
• Zakażonych w poprzedniej laktacji i nie wyleczonych po zastosowaniu leczenia w okresie zasuszenia.
• Których wymię opada lub ćwiartki wymienia są twarde lub zdeformowane.
• Z uszkodzonymi końcówkami strzyków.
• U których kliniczne mastitis wystąpiło 3 razy podczas laktacji.

Aby zapobiec mastitis i utrzymać dobrą jakość mleka, bardzo ważna jest kompleksowa profilaktyka:

• Brudne bydło, legowiska, podłogi, dojarki i pomieszczenia, niewłaściwa higiena rąk dojarzy – wszystko to stwarza warunki do rozprzestrzeniania się i rozmnażania drobnoustrojów chorobotwórczych.
• Odpowiednia wentylacja w oborach zapewnia optymalne warunki mikroklimatyczne i zapobiega rozmnażaniu się mikroorganizmów chorobotwórczych.
• Należy unikać przeciągów w pomieszczeniach dla krów. Wychładzają one wymię, osłabiają barierę ochronną i zwiększają możliwość przedostania się mikroorganizmów do wymienia.
• Zagrody i ścieżki dla zwierząt muszą być wygodne, schludne, zaspokajać potrzeby fizjologiczne zwierząt, tak aby ryzyko urazów wymion było jak najmniejsze.
• Podłoże musi być suche, czyste i okresowo dezynfekowane. Pomieszczenia do hodowli nie mogą być przepełnione, a wszystkie zwierzęta muszą mieć miejsce do odpoczynku.
• Bardzo ważnym czynnikiem w zapobieganiu chorobom bydła są wysokiej jakości surowce i kompletne żywienie.
• Jeśli w gospodarstwie >5% zwierząt ma brudne wymiona, strzyki i racice, jest to wskaźnik złych warunków środowiskowych.
• Ważne jest, aby przed założeniem dojarki sprawdzić, czy strzyki są zdrowe, czyste i suche.
• Przed i po doju należy stosować środki dezynfekujące, które skutecznie zwalczają patogeny chorobotwórcze.
• Masaż wymion przyspiesza proces udoju i pozwala na dokładne opróżnienie wymion podczas udoju.
• Niektórzy badacze twierdzą, że leczenie antybiotykami krów w okresie zasuszenia może zmniejszyć występowanie infekcji nawet o 82%.